Η διδακτική της βιολογίας

Η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι από τις λίγες χώρες στον ανεπτυγμένο κόσμο που δεν εστιάζει ιδιαίτερα στον πιο σημαντικό παράγοντα της εκπαίδευσης: τους εκπαιδευτικούς. Συνήθως η δημόσια συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο και τις εισαγωγικές εξετάσεις, ενώ οποιαδήποτε ουσιαστική μεταρρύθμιση θα έπρεπε να ξεκινά από το Νηπιαγωγείο. Ένα σημαντικό πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν συστηματικά, τακτικά και υποχρεωτικά προγράμματα αρχικής κατάρτισης και διά βίου επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τα μόνα προγράμματα αρχικής κατάρτισης εκπαιδευτικών που υπάρχουν είναι αυτά των παιδαγωγικών τμημάτων που παράγουν εκπαιδευτικούς προσχολικής και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπου υπάρχουν και μαθήματα διδακτικής και υπάρχει και πρακτική άσκηση για την εφαρμογή στην τάξη με επίβλεψη. Ορισμένα από τα τμήματα αυτά παρέχουν ευκαιρίες για μεταπτυχιακές σπουδές σε εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας, αλλά αυτά είναι προαιρετικά. Θεωρούμε ότι η κατάσταση στην ελληνική εκπαίδευση θα μπορούσε να βελτιωθεί ουσιαστικά αν υπήρχαν προγράμματα τα οποία θα παρείχαν ουσιαστική αρχική κατάρτιση και διαρκή υποστήριξη στους εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας και τα οποία θα τους έδιναν τα εργαλεία και την αυτοπεποίθηση να διδάξουν αποτελεσματικά.

Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί βιολόγοι δεν έχουν συμμετάσχει σε προγράμματα επαγγελματικής ανάπτυξης του γνωστικού τους αντικειμένου. Σκεφτείτε τις προπτυχιακές σας σπουδές και αναρωτηθείτε αν ποτέ διδαχθήκατε ζητήματα που έχουν σχέση με τη διδακτική και τη διδασκαλία. Σήμερα, από τα επτά πανεπιστημιακά Τμήματα των οποίων οι απόφοιτοι μπορούν να εργαστούν ως Βιολόγοι (κλάδος ΠΕ04.04) στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μόνο σε δύο υπάρχει Διδακτική της Βιολογίας ή Διδακτική των Βιοεπιστημών ως υποχρεωτικό προπτυχιακό μάθημα. Στα υπόλοιπα υπάρχουν διάφορα μαθήματα επιλογής, τα οποία δεν είναι βέβαιο ότι θα επιλεγούν από τους φοιτητές εκείνους οι οποίοι θα εργαστούν στην εκπαίδευση. Κατά συνέπεια, αρκετοί απόφοιτοι των τμημάτων Βιολογίας, που ενδεχομένως στο μέλλον θα εργαστούν ως εκπαιδευτικοί, ολοκληρώνουν της προπτυχιακές τους σπουδές χωρίς να έχουν παρακολουθήσει ούτε ένα μάθημα επιλογής σχετικό με τη διδακτική και τη διδασκαλία της Βιολογίας.

Αν συνυπολογίσουμε σε αυτό πως οι διορισμοί νέων εκπαιδευτικών έχουν σταματήσει εδώ και πολλά χρόνια,  η πλειονότητα των Βιολόγων που διδάσκουν στην Ελληνική εκπαίδευση δεν έχουν εκπαιδευτεί κατά τις προπτυχιακές τους σπουδές, σε ζητήματα διδακτικής και διδασκαλίας. Προφανώς υπάρχουν διαθέσιμα διάφορα μεταπτυχιακά προγράμματα, αλλά αυτά αφορούν συνήθως έναν μικρό αριθμό ατόμων και όχι το σύνολο των εκπαιδευτικών Βιολόγων. Το ζήτημα γίνεται πιο περίπλοκο αν σκεφτούμε πως δεν υπάρχει κάποια επιμορφωτική δραστηριότητα από το Υπουργείο Παιδείας, που είτε να εφοδιάζει τους εκπαιδευτικούς με γνώσεις σε ζητήματα διδασκαλίας και διδακτικής, είτε να ενημερώνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα για τις εξελίξεις και τις προοπτικές στο πεδίο, ενισχύοντας την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών. Η απουσία βασικών προπτυχιακών γνώσεων σε ζητήματα διδακτικής και διδασκαλίας καθώς και έλλειψη εστιασμένων επιμορφωτικών δραστηριοτήτων, εμποδίζει ή ακόμα και αναστέλλει την προσπάθεια των Βιολόγων εκπαιδευτικών να εξασφαλίσουν διδασκαλία υψηλού επιπέδου για τους μαθητές τους.

Για να γίνει σαφής η αναγκαιότητα των προγραμμάτων αρχικής κατάρτισης και διά βίου επιμόρφωσης, η κατάσταση των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα σήμερα σε σχέση με τη διδασκαλία των επιστημών της φύσης θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την κατάσταση που θα υπήρχε σε μια χώρα στην οποία οι γιατροί θα πήγαιναν να εργαστούν στα νοσοκομεία έχοντας πτυχίο Ιατρικής αλλά δίχως να έχουν κάνει ιατρική ειδικότητα. Θα κατείχαν ενδεχομένως το γνωστικό αντικείμενο, αλλά δεν θα είχαν την απαραίτητη κλινική γνώση και εμπειρία. Φυσικά αυτό δεν είναι το μόνο πρόβλημα της ελληνικής εκπαίδευσης. Ωστόσο, η ουσιαστική παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών θα τους έδινε γνώσεις και εμπειρίες για να αντιμετωπίσουν πολλών ειδών προβλήματα που αφορούν τη διδασκαλία και τη μάθηση της Βιολογίας. Ένα βασικό πρόβλημα είναι ότι οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν την απαραίτητη γνώση του σχετικού παιδαγωγικού περιεχομένου (εννοιολογικά εμπόδια, προαντιλήψεις μαθητών, παιδαγωγικές προσεγγίσεις κ.λπ.) προκειμένου να διδάξουν βιολογία αποτελεσματικά. Αυτό που χρειάζεται λοιπόν είναι να έχουμε καταρτισμένους εκπαιδευτικούς οι οποίοι θα έχουν τα μέσα να δημιουργούν σύγχρονα μαθησιακά περιβάλλοντα  που θα ενισχύουν σημαντικά τον βιολογικό εγγραμματισμό των μαθητών τους.

Η κατάρτιση των εκπαιδευτικών θα πρέπει να βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα αποτελέσματα ερευνών σχετικά με τη διδασκαλία της βιολογίας, στην  Ελλάδα και στον εξωτερικό. Το παρόν βιβλίο, στο οποίο γράφουν Έλληνες ερευνητές και ερευνήτριες που ασχολούνται συστηματικά και ενεργά, με διεθνή παρουσία, στη Διδακτική της Βιολογίας, προορίζεται για να καλύψει, όσο είναι δυνατόν, το κενό αυτό. Τα κεφάλαια του βιβλίου είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι προσιτά και περιέχουν παραδείγματα και πρακτικές οδηγίες. Έτσι, θεωρούμε ότι κάθε εκπαιδευτικός που διδάσκει βιολογία στο σχολείο θα μπορούσε να το χρησιμοποιήσει μόνος του ως οδηγό για να οργανώσει τη διδασκαλία του. Επίσης, το βιβλίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως συμπληρωματικό διδακτικό βιβλίο σε όλα τα προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα για τη Διδακτική της Βιολογίας.

Θα θέλαμε να επισημάνουμε στο σημείο αυτό μια επιλογή που κάναμε σχετικά με την ορολογία.  Στην Ελληνική βιβλιογραφία είναι διαδεδομένοι οι όροι «Φυσικές Επιστήμες» και «Διδακτική των Φυσικών Επιστημών». Θεωρούμε ότι πρόκειται για μια ατυχή απόδοση του όρου «Natural Sciences» καθώς παραπέμπει τους αναγνώστες στη Φυσική και στην αναγωγιστική αντίληψη ότι τελικά όλες οι επιστήμες έχουν ως βάση τους τη Φυσική. Θεωρούμε επίσης ότι ο όρος Φυσικές Επιστήμες αποτελεί ορθή απόδοση του όρου «Physical Sciences» και ότι ο όρος «Natural Sciences» αποδίδεται καλύτερα ως «Επιστήμες της Φύσης». Για το λόγο αυτό επιλέξαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «Επιστήμες της Φύσης», στο παρόν βιβλίο,  διατηρώντας τον διαδεδομένο όρο «Φυσικές Επιστήμες» μόνο ως μέρος επίσημων προσδιορισμών (π.χ. «Εργαστηριακά Κέντρα Φυσικών Επιστημών»). Αντίστοιχα, επιλέξαμε να μην χρησιμοποιήσουμε στο παρόν βιβλίο τον διαδεδομένο όρο «Διδακτική των Φυσικών Επιστημών» αλλά τον ακριβέστερο όρο «Διδακτική των Επιστημών της Φύσης».

*Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου Διδακτική τη βιολογίας το οποίο θα κυκλοφορήσει σύντομα στα βιβλιοπωλεία.

Γράφουν οι: Γεώργιος Αμπατζίδης – Μάρθα Γεωργίου – Μαρίντα Εργαζάκη – Βασιλική Ζόγκζα – Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη – Κώστας Καμπουράκης – Ναυσικά Καψαλά – Κωνσταντίνος Κορφιάτης – Ευαγγελία Μαυρικάκη – Παναγιώτης Κ. Στασινάκης

*Ο Κώστας Καμπουράκης έχει επίσης εκδώσει στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης τα βιβλία Κατανοώντας την εξέλιξη και Τι είναι, τελικά, τα γονίδια